بن ماضی چیست و چه کاربردهایی دارد؟

پیش از آن که بدانیم بن ماضی چیست و چه کاربردهایی دارد، باید با بُن فعل آشنا شویم. بن فعل، ماده فعل یا ستاک فعل یکی از ویژگی­‌های فعل محسوب می‌­شود و در واقع سبب تفاوت فعل با اقسام دیگر کلمه است. بن فعل، بخش ثابت فعل است که در صیغه‌های مختلف آن تکرار می‌شود. تنها شناسه‌ها هستند که سبب تفاوت معنایی می‌شوند.

برای مثال، در شش صیغه از فعل نشستن، جزء «نشست» ثابت است اما هر فعل، با گرفتن یکی از شناسه‌های َم، ی، -،  یم، ید، َند صورت تازه­‌ای یافته است.

نشستم، نشستی، نشست، نشستیم، نشستید، نشستند

بن فعل جزئی از کلمه است که معنی اصلی را در بردارد و در همه صیغه‌­ها ثابت است؛ یعنی تغییر نمی‌کند. بن فعل در زبان فارسی به دو نوع بن ماضی و بن مضارع تقسیم می­‌شود.

بن ماضی و بن مضارع در ساخت دیگر فعل‌ها مانند ماضی بعید، مضارع التزامی، ماضی استمراری و ... کاربرد دارد.

همه صیغه‌­های فعلی که بر زمان گذشته دلالت می­‌کنند از بن ماضی ساخته می­‌شوند و صرف انواع فعل‌ماضی با افزودن پیشوندهایی مثل می و ب به همراه شناسه‌­های پایانی فعل امکان­‌پذیر است.

برای مثال، فعل نوشتن را در نظر بگیریم. برخی از صیغه­‌هایی که از این فعل ساخته می‌­شوند از این قرار است:

نوشتم (ماضی ساده)
می‌­نوشتم (ماضی استمراری)
نوشته‌­ام (ماضی نقلی)
نوشته باشم (ماضی التزامی)
نوشته بودم (ماضی بعید)

کلمه نوشت در این صیغه­‌ها جزئی که ثابت است و تغییر نمی­‌کند و از نظر زمان، بر گذشته دلالت می­‌کند. بن یا ریشه این صیغه‌­ها را بن ماضی می­‌نامیم.

روش تشخیص بن ماضی

بن ماضی را از دو راه می‌­توان به دست آورد:

1- حذف ن از انتهای مصدر فعل مورد نظر

کاشتن: کاشت
رفتن: رفت

با حذف نون از انتهای مصدرها می‌توان بن ماضی را به دست آورد.

2- فعل را صرف می­‌کنیم. سپس شناسه­‌ها را از پایان فعل و می یا ب را از ابتدای آن حذف می‌کنیم. آنچه باقی می‌ماند همان جزء ثابتی است که در همه صیغه‌­ها تکرار شده است. مثلاً درباره فعل می‌خوانْدم، «می» استمراری و شناسه‌ها باید حذف شوند و آنچه باقی می‌ماند؛ کلمه خوانْد است که همان بن ماضی است.

کاربرد بن ماضی

کاربرد بن ماضی، تنها محدود به ساخت افعال نیست. بلکه در ساخت انواع اسم و صفت‌­هایی چون صفت مفعولی، صفت فاعلی، صفت مرکب، اسم مصدر و اسم مرکب نیز نقش دارد. برای مثال بن ماضی در صفت مفعولی، در ساخت فعل مجهول یا ماضی نقلی نقش اساسی دارد:

مصدر فعل رفتن
بن ماضی + ه: صفت مفعولی
رفت + ه: رفته

در بسیاری از دستورها، ریشه و بن (ماده) فعل یکی گرفته شده است.

 ریشه فعل معمولا جزئی سه بخشی است که زبان شناسان به کمک ریخت‌های کهن فعل، آن را به دست می‌آورند. اما بن، ساختار مشخص و قانون­مندی دارد و با به کار بستن چند قاعده می­‌توان بن فعل (ماضی یا مضارع) را به دست آورد.